চেন্সৰ আৰু মাৰ্ক্স : ৪

স্বাধীনতাৰ অৰ্থ হ’ল তলৰ পিনৰপৰা গণতান্ত্ৰিক নিয়ন্ত্ৰণ

ৰাষ্ট্ৰৰ আমোলাতন্ত্ৰটোৱেই যে কেৱল নিজকে জনসাধাৰণৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ ঊৰ্ধ্বত অৱস্থান কৰা বুলি গণ্য কৰে তেনে নহয়। ডায়েটত থকা জনসাধাৰণৰ প্ৰতিনিধিসকলেও তেনেকৈয়ে ভাবে। কিন্তু প্ৰতিনিধিসকলে জনসাধাৰণৰ সমূহীয়া ইচ্ছাক সাৰ্থকভাৱে প্ৰতিনিধিত্ব কৰিব পাৰিব লাগিব। তাৰ অবিহনে প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰ সফল হ’ব নোৱাৰে। প্ৰতিনিধিসকলে নিজকে জনসাধাৰণৰপৰা পৃথকীকৰণ কৰাৰ প্ৰৱণতাৰ বিৰুদ্ধে সতৰ্কবাণী শুনাই মাৰ্ক্সে কৈছে –

“Certainly the development of parliamentary freedom in the old French sense, independence in respect to public opinion, stagnation of the caste spirit, may develop most completely through isolation; but it is precisely against this development that one cannot warn too early. A truly political assembly blossoms out only under the great protectorate of the public spirit, just as living things do only under the protectorate of the open air.”

প্ৰতিনিধিত্বমূলক গণতন্ত্ৰৰ অৰ্থপূৰ্ণতা সম্পৰ্কে এই পৰ্যবেক্ষণক ভিত্তি কৰি তেওঁ আন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ সিদ্ধান্তৰ পিনে গতি কৰিছে। ভূসম্পত্তিশালী ভদ্ৰসমাজৰ প্ৰতিনিধি ডায়েটৰ বক্তাজনে সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ বিপক্ষে যুক্তি প্ৰদৰ্শন কৰি কৈছে – মানুহ প্ৰকৃতিগতভাৱেই অপূৰ্ণ আৰু অপৰিপক্ব, মানুহৰ বিকাশৰ সমগ্ৰ পৰ্যায়টোত শিক্ষাৰ প্ৰয়োজন হয়, কেৱল মৃত্যুৰ লগে লগেহে সেই প্ৰয়োজনৰ অন্ত পৰে। ইয়াৰ প্ৰত্যুত্তৰ হিচাপে মাৰ্ক্সে অকাট্য আৰু বলিষ্ঠ যুক্তি দাঙি ধৰিছে। তাৰ আৰম্ভণি ঘটিছে এনেদৰে –

“To fight freedom of the press, one must maintain the thesis of the permanent immaturity of the human race . . .

“If the immaturity of the human race is the mystical ground for opposing freedom of the press, then certainly censorship is a most reasonable means of hindering the human race from coming of age.”

এইটো হ’ল প্ৰথমটো যুক্তি : পৰিপক্ব নহয় বুলি যদি গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰৰপৰা বঞ্চিত কৰি ৰখা হয় তেন্তে জনসাধাৰণে নিজক পৰিচালনা কৰিব পৰাকৈ কেতিয়াও ‘পৰিপক্ব’ হৈ উঠিব নোৱাৰিব। শিশু এটাই যেতিয়া খোজ কাঢ়িবলৈ শিকে তেতিয়া সি পৰিবলৈও শিকে। আচলতে পৰাৰ মাজেদিহে সি খোজ কাঢ়িবলৈ শিকে। খোজ কাঢ়িব নোৱাৰে বুলি শিশু এটাক জানো ওৰেটো জীৱনলৈ দোলনাৰ মাজতে আবদ্ধ কৰি ৰাখিব পাৰি? যদি দোলনাৰ মাজতে ৰাখিবলগা হয় তেন্তে দোলনা নচুৱাবনো কোনে? যদি আমি সকলোৱে জে’লত বাস কৰিব লাগে, তেন্তে জে’লৰ ৰখীয়ানো হ’ব কোন? এই ব্যাখ্যাই ‘শিক্ষামূলক’ একনায়কত্ববাদৰ সপক্ষে থকা সকলো যুক্তি ভুল প্ৰমাণিত কৰে। গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰ পৰিপক্বতাৰ কোনো চাৰ্টিফিকেট নহয় যে তাক আমি এটা নিৰ্দিষ্ট পৰ্যায় অতিক্ৰম কৰাৰ পাছতহে লাভ কৰিব পাৰিম। জনসাধাৰণে গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰ আয়ত্ত কৰে সংগ্ৰামৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ মাজেদি – তাৰ বাবে জনসাধাৰণ আগতীয়াকৈ ‘প্ৰস্তুত’ হৈ নাথাকে, বৰং সংগ্ৰামত অংশগ্ৰহণৰ মাজেৰে তেওঁলোকে স্বয়ংক্ৰিয়ভাৱে গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰত উপনীত হয়। তাৰ বাবে আন কোনেও তেওঁলোকক পৰিপক্বতাৰ চাৰ্টিফিকেট প্ৰদান কৰাৰ প্ৰয়োজন নাই। মাৰ্ক্সৰ এই অৱস্থানক আমি বুৰ্জোৱা গণতান্ত্ৰিক উদাৰনীতিবাদৰ বিখ্যাত প্ৰবক্তা জন ষ্টুৱাৰ্ট মিলৰ ধাৰণাৰ সৈতে থোৰতে ৰিজাই চাব পাৰো। তেওঁৰ মতে স্বাধীনতাৰ ধাৰণাটো কেৱল মানসিক শক্তিৰ দিশৰপৰা পৰিপক্ব মানুহৰ ক্ষেত্ৰতহে প্ৰযোজ্য – “only to human beings in the maturity of their faculties.” গতিকে অনুন্নত সমাজসমূহত স্বাভাৱিকতেই ইয়াৰ প্ৰয়োগ সম্ভৱ নহয়। এইদৰে তেওঁ স্বৈৰতন্ত্ৰৰ ন্যায্যতা প্ৰতিপন্ন কৰিব বিচাৰিছে। On Liberty গ্ৰন্থত তেওঁ লিখিছে –

“. . . Despotism is a legitimate mode of government in dealing with barbarians, provided the end be their improvement and the means justified by actually effecting that end. Liberty, as a principle, has no application to any state of things anterior to the time when mankind have become capable of being improved by free and equal discussion. Until then, there is nothing for them but implicit obedience to an Akbar or a Charlemagne, if they are so fortunate as to find one.”

উক্ত সময়ৰ বুৰ্জোৱা উদাৰতাবাদৰ গণতন্ত্ৰ তথা স্বাধীনতা সম্পৰ্কীয় ধাৰণাৰ সাৰমৰ্মটো মিলৰ এই উক্তিৰ মাজতে নিহিত হৈ আছে। মাৰ্ক্স-কথিত ডায়েটৰ বক্তাজনৰ বক্তব্যৰ সৈতে ইয়াৰ মিল আছে। মাৰ্ক্সে লিখিছে যে এনে ধাৰণাই যে কেৱল জনসাধাৰণৰ বিকাশ অৱৰুদ্ধ কৰি ৰাখে তেনে নহয়, লগতে ই তেওঁলোকক নৈৰাশ্যৰ গৰাহলৈ ঠেলি দিয়ে।

“The government hears only its own voice, it knows it hears only its own voice, and yet hangs on to the illusion that it hears the voice of the people; and it demands that the people likewise hang on to this illusion. On its part, therefore, the people sink partly into political superstition, partly into political skepticism, or, withdrawn from political life, they become a privatized rabble.”

এটা কথা ঠিক যে মানুহ অপূৰ্ণ আৰু অপৰিপক্ব। কিন্তু তাৰপৰা আমি কি সিদ্ধান্তত উপনীত হ’ম সেইটোহে আচল কথা।

“Man is by nature imperfect, individually or in mass . . . . What follows from this? Our speaker’s arguments are imperfect, governments are imperfect, Diets are imperfect, freedom of the press is imperfect, every sphere of human existence is imperfect. Hence if any one of these spheres is not to exist on account of this imperfection, then none of them has a right to exist . . . .

“The imperfect needs education. Is not education also human, hence imperfect? Does not education [itself] also need education?”

গতিকে মানুহৰ অপৰিপক্বতাৰ সমাধান বিশেষ একশ্ৰেণীৰ তথাকথিত উচ্চতৰ ব্যক্তিৰ ওচৰত আঁঠু লোৱাৰ মাজত নাই। কিন্তু চেন্সৰশ্বিপে সেইটোকে কৰিবলৈ শিকায়। মাৰ্ক্সে ‘আদেশ-চালিত প্ৰগতি’ৰ ধাৰণাটোক নস্যাৎ কৰিছে আৰু তাৰ সমৰ্থকসকলক কঠোৰভাৱে সমালোচনা কৰিছে। সেইসকলে সাধাৰণভাৱে মানৱ জাতিৰ সক্ষমতা সম্পৰ্কে সন্দেহ পোষণ কৰে, কিন্তু বিশেষ কিছুমান ব্যক্তিৰ ওপৰত মাহাত্ম্য আৰোপ কৰে। তেওঁলোকে মানৱ চৰিত্ৰৰ এক বীভৎস চিত্ৰ দাঙি ধৰে, কিন্তু একে সময়তে কিছুমান বিশেষাধিকাৰপ্ৰাপ্ত ব্যক্তিৰ পৱিত্ৰ ভাবমূৰ্তিৰ ওচৰত সকলোকে আঁঠু ল’বলৈ কয়। ইয়াৰ বিপৰীতে মাৰ্ক্সে কৈছে যে মানুহৰ অপৰিপক্বতাৰ সমাধান লুকাই আছে জনসাধাৰণৰ সংগ্ৰামৰ মাজত। গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰৰ বাবে কৰা সংগ্ৰামৰ মাজেৰেহে পৰিপক্বতাৰ প্ৰশ্নটো মীমাংসা কৰিব পাৰি।

এইখিনিতে সংবাদপত্ৰৰ প্ৰশ্নটোৰ আন এটা দিশ উনুকিয়াব পাৰি। মাৰ্ক্সে স্পষ্টভাৱে ঘোষণা কৰিছে যে একেটা যুক্তিতে তেওঁ সোঁপন্থী বাতৰিকাকতৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞাৰ বিৰুদ্ধেও থিয় দিব – “. . . for the juridical position is not altered by the moral character of the individual case, let alone its political and religious views.” মতামতৰ চৰিত্ৰৰ ওপৰত যদি সংবাদপত্ৰৰ অস্তিত্ব নিৰ্ভৰ কৰিবলৈ হয় তেন্তে সেয়া দেখদেখকৈ স্বাধীনতাহীনতাৰে নামান্তৰ। আন এখন কাকতে মাৰ্ক্সৰ এই কথাকেইষাৰ ভুলভাৱে উপস্থাপন কৰাত তেওঁ পাছত পুনৰ্বাৰ কথাটোৰ ব্যাখ্যা দাঙি ধৰে এনেদৰে –

“We counterpose the fact of bad opinions, for which there is no law-court, to the fact of bad actions which, if they are illegal, do have their law-court and their penal law.”

তিনি বছৰৰ পাছত মাৰ্ক্সে তেওঁৰ ‘Theses on Feuerbach’অৰ তৃতীয়টো প্ৰমেয়ত পৰিপক্বতাৰ প্ৰশ্নটো অধিক সম্প্ৰসাৰিত ৰূপত দাঙি ধৰিছে। তেওঁ দেখুৱাইছে যে (১) স্বয়ং শিক্ষাদাতাজনক শিক্ষা প্ৰদান কৰাটো জৰুৰী, আৰু (২) যেতিয়ালৈকে শিক্ষাদাতাজন নিজে শিক্ষিত তথা পৰিবৰ্তিত হৈ নুঠে তেতিয়ালৈকে তেওঁৰ পক্ষে শাসক আৰু শাসিতৰ মাজত থকা সমাজৰ বিভাজনক অতিক্ৰম কৰাটো সম্ভৱ হৈ নুঠে।

“The materialist doctrine concerning the changing of circumstances and upbringing [that men are products of circumstances and upbringing and that therefore changed men are products of other circumstances and changed upbringing] forgets that circumstances are changed by men [themselves], and that it is essential to educate the educator himself. Hence this doctrine must [necessarily have the effect to] divide society into two parts, one of which is superior to society. [For example, in Robert Owen]

“The coincidence of the changing of circumstances and of human activity or self-changing can be conceived and rationally understood as revolutionary practice.”
(অৰ্থ স্পষ্টতৰ কৰিবৰ বাবে বৰ বন্ধনীৰ ভিতৰৰ কথাখিনি এংগেলছে ১৮৮৮ চনত খাঁজি দিয়া।)

মাৰ্ক্সৰ ৰাজনৈতিক দৰ্শনৰ ক্ষেত্ৰত এই কথাখিনিৰ মৌলিক গুৰুত্ব আছে। শিক্ষাদাতাক কোনে শিক্ষা প্ৰদান কৰিব? এই প্ৰশ্নটোৰ উত্তৰৰ মাধ্যমেৰে মাৰ্ক্সে কেৱল উদাৰতাবাদৰে সমালোচনা দাঙি ধৰা নাই, সমাজবাদ সম্পৰ্কেও এক মূল্যৱান ধাৰণা দাঙি ধৰিছে। আমি মাৰ্ক্সৰ আলোচ্য ৰচনা দুখনৰ সৈতে ফুয়েৰবাখ সম্পৰ্কীয় প্ৰমেয়ৰ ধাৰাবাহিকতালৈ লক্ষ্য ৰাখিহে এই কথাটো কৈছো – অন্যথা উপৰোক্ত প্ৰমেয়টো সমাজবাদ তথা বস্তুবাদৰ প্ৰসংগতহে উত্থাপন কৰা হৈছে। সি যি নহওক, অজ্ঞ জনসাধাৰণৰ মাজলৈ উন্নত চেতনাসম্পন্ন একশ্ৰেণী ব্যক্তিয়ে সমাজবাদ কঢ়িয়াই আনিব – এনেধৰণৰ এলিটিষ্ট ধাৰণাৰ প্ৰতি মাৰ্ক্সৰ সমৰ্থন নাই। এইটোত কোনো সন্দেহ নাই যে উন্নত চেতনাসম্পন্ন শ্ৰেণীটোৱেই জনসাধাৰণৰ সন্মুখত সমাজবাদৰ ধাৰণাটো তুলি ধৰিব। এইধৰণেই হয়তো সমাজবাদৰ আৰম্ভণি ঘটিব, কিন্তু শেষপৰ্যন্ত সি এটা নিছক একপক্ষীয় সম্পৰ্ক হৈ নাথাকেগৈ। মাৰ্ক্সে প্ৰমেয়টোত সেই কথাকে সাব্যস্ত কৰিছে।

শিক্ষাদাতাসকলক কেনেকৈ শিক্ষা প্ৰদান কৰা হ’ব, আৰু লগতে অজ্ঞসকল কেনেকৈ নিজে শিক্ষাদাতাত পৰিণত হ’ব – আত্মপৰিবৰ্তনৰ এই দ্বিপাক্ষিক প্ৰক্ৰিয়াটো কেনেকৈ চালিত হ’ব? মাৰ্ক্সৰ উত্তৰ হ’ল : বৈপ্লৱিক প্ৰেক্টিচৰ মাধ্যমেৰে। ব্যক্তিয়ে নিজৰ ৰূপান্তৰ সাধনৰ মাধ্যমেৰেই সমাজৰ ৰূপান্তৰৰ বাটত ভৰি দিব; সমাজৰ ৰূপান্তৰ সাধনৰ প্ৰচেষ্টাৰ মাজেৰেই ব্যক্তিয়ে নিজকো ৰূপান্তৰ কৰিবলৈ শিকিব। এনেদৰে এটা প্ৰক্ৰিয়াই আনটোৰ ওপৰত ক্ৰিয়া কৰিব। বৈপ্লৱিক প্ৰেক্টিচৰ এই ধাৰণাই মাৰ্ক্সবাদৰ দাৰ্শনিক ভিত্তি আৰু ৰাজনৈতিক প্ৰচেষ্টাৰ মাজত অংগাংগী সম্পৰ্ক প্ৰতিষ্ঠা কৰিছে। সংগ্ৰামে সংগ্ৰামীজনৰ আৰু তেওঁৰ ৰাজনৈতিক তত্ত্বৰো ৰূপান্তৰ সাধন কৰিব। ড্ৰেপাৰে মন্তব্য কৰিছে যে এয়া হয়তো সমাজবাদী চিন্তাত প্ৰথমটো পৰিস্থিতি যেতিয়া তত্ত্বই তাত্ত্বিকজনৰ ওপৰত কঠোৰভাৱে দৃষ্টিপাত কৰিছে। (আলোচ্য গ্ৰন্থ, পৃ. ২৩৪)

সি যি নহওক, এইসমূহ ধাৰণাৰ অস্পষ্ট উঁহ এটা মাৰ্ক্সে ‘ৰেইনিশ্চ্ জেইটুং’ কাকতৰ সময়ত লিখা আলোচ্য ৰচনা দুখনত পৰিলক্ষিত হয়। সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতা তথা তৎকেন্দ্ৰিক বহল প্ৰশ্নবোৰৰ সম্পূৰ্ণ মাৰ্ক্সীয় মীমাংসা উক্ত ৰচনা দুখনত নথকাই স্বাভাৱিক। ফুয়েৰবাখ সম্পৰ্কীয় উপৰোক্ত প্ৰমেয়টোত তাৰে কিছু অংশৰ পৰিপূৰ্ণতাপ্ৰাপ্তি আমি দেখিবলৈ পালো। তেনে কাৰণতে অপ্ৰাসংগিক যেন লাগিলেও প্ৰমেয়টো উল্লেখ কৰা হ’ল।

প্ৰসংগ : পৰিণাম আৰু উপায়

জন ষ্টুৱাৰ্ট মিলে স্বৈৰতন্ত্ৰৰ সমৰ্থনত আগ বঢ়োৱা যুক্তিখিনিৰপৰা বুজা যায় যে সমস্যাটো পৰিপক্বতাৰ প্ৰশ্নটোৰ সৈতে নিবিড়ভাৱে জড়িত। স্বেচ্ছাচাৰী, স্বৈৰতান্ত্ৰিক, সাৰ্বভৌম চৰকাৰ বা সাধাৰণভাৱে, ওপৰৰপৰা নিয়ন্ত্ৰণ – অৰ্থাৎ পৰাধীনতাক ন্যায্য প্ৰতিপন্ন কৰিব বিচৰা হয় এটা ভাল উদ্দেশ্যৰ প্ৰসংগৰে। কোৱা হয় যে জনসাধাৰণৰ দীৰ্ঘম্যাদী স্বাৰ্থ তথা কল্যাণৰ বাবেই এই ওপৰ-গধুৰ ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থাসমূহ প্ৰয়োজনীয়। সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাক কেন্দ্ৰ কৰি হোৱা আলোচনাত মাৰ্ক্সে এই ধাৰণাটোক তীব্ৰভাৱে আক্ৰমণ কৰিছে।

“পৰিণামে উপায়ক ন্যায্য প্ৰতিপন্ন কৰে” – এই ধাৰণাৰ স্থূল ব্যাখ্যাৰ মৌলিক ত্ৰুটি মাৰ্ক্সে জানুৱাৰি মাহৰ আলোচ্য ৰচনাখনতে উন্মোচন কৰিছে। তেওঁ কৈছে যে চেন্সৰশ্বিপৰ সপক্ষে যুক্তি দাঙি ধৰিবলৈ গৈ স্বয়ং সত্যৰ ধাৰণাটোকে সম্পূৰ্ণ উল্টা-পুল্টা আৰু বিমূৰ্ত ৰূপত দাঙি ধৰা হৈছে। এটা বিষয়ৰ চৰিত্ৰই অনুসন্ধানকো প্ৰভাৱান্বিত কৰে, আৰু “not only the result, but also the way to it, belongs to the truth. The inquiry into truth must itself be true . . . .” আন ভাষাত, পৰিণাম আৰু উপায়ক সিহঁতৰ পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ ভিত্তিতহে বিচাৰ কৰিব লাগিব। এইধৰণেই মাৰ্ক্সে চেন্সৰশ্বিপৰ প্ৰশ্নটো বিচাৰ কৰিছে –

“But the censorship itself admits that it is not an end in itself, that it is not a good in and of itself, that it is therefore based on the principle that ‘the end sanctifies the means’. But an end that needs unholy means is not a holy end.”

তদুপৰি মাৰ্ক্সে যুক্তি দিছে যে পৰিণাম-উপায়ৰ এই নীতিটোক ওলোটা পিনৰপৰাওতো প্ৰয়োগ কৰিব পাৰি : মহৎ উদ্দেশ্যৰ কথা কৈ যদি চেন্সৰশ্বিপৰ অন্যায়সমূহক ন্যায্য প্ৰতিপন্ন কৰিব পাৰি, তেন্তে চৰকাৰ-বিৰোধী সংবাদপত্ৰয়ো একেদৰে নিজৰ নিজৰ মহৎ উদ্দেশ্যৰ কথা ক’ব পাৰে। আনহাতে, এক প্ৰতিৰোধী পদক্ষেপ হিচাপে চেন্সৰশ্বিপৰ ন্যায্যতাকো মাৰ্ক্সে আক্ৰমণ কৰিছে –

“You consider it wrong to catch birds. Isn’t a cage a preventive measure against birds of prey, bullets, and storms? You consider it barbaric to blind nightingales, but you don’t think it a piece of barbarism to jab out the eyes of the press with the sharp pens of the censorship? You consider it despotic to cut a free man’s hair against his will, but the censorship daily carves the flesh of thinking people, and only puts the stamp of approval on the health of bodies without a heart, bodies that do not react, bodies that are respectfully submissive!”

চেন্সৰশ্বিপ কেৱল এটা পুলিচী ব্যৱস্থাই নহয়, ই এটা বেয়া পুলিচী ব্যৱস্থা। কিয়নো ই যিটো কৰিব বিচাৰে সেইটো কেতিয়াও সাধন কৰিব নোৱাৰে, আৰু ই যিসমূহ পৰিণামৰ জন্ম দিয়ে সেইসমূহো ই গ্ৰহণ কৰিব নোখোজে। ই কৰিব পৰা একমাত্ৰ কামটো হ’ল এই যে ই চেন্সৰশ্বিপৰ ভুক্তভোগীসকলৰ ওপৰত ছহিদি আৰু ৰহস্যৰ মোহিনী শক্তিহে আৰোপ কৰে। কথাটো আনধৰণে এনেকৈ ক’ব পাৰি : উপায়ৰ ন্যায্যতা কেৱল ঘোষিত উদ্দেশ্যৰ মাজত বিচাৰিলেই নহ’ব, বৰং বিচাৰিব লাগিব তাৰ বাস্তৱ পৰিণামসমূহৰ মাজত। পৰিণাম মানে নিছক বিষয়ীগত অভিপ্ৰায় মাত্ৰ নহয়, বৰং বস্তুগত ফলাফলৰ ৰূপতো তাক বুজিব লাগিব। গতিকে যদি এটা ‘অসাধু’ উপায়ক একেৰাহে কামত লগোৱা হয় তেন্তে সি যে কেৱল ‘বস্তুগত ফলাফল হিচাপে’ ‘অসাধু’ পৰিণামৰ জন্ম দিব তেনে নহয়, সি একে সময়তে ‘অভিপ্ৰায় হিচাপে’ পৰিণামৰো ৰূপান্তৰ সাধন কৰিব বা তাক আত্মসাৎ কৰি পেলাব।

মাৰ্ক্সে ইতিমধ্যেই লিখিছে যে চেন্সৰশ্বিপে স্বেচ্ছাচাৰী ক্ষমতাক সাৰ-পানী যোগায়। এতিয়া তেওঁ যোগ দিছে যে এটা প্ৰতিৰোধী ব্যৱস্থা হিচাপে চেন্সৰশ্বিপে প্ৰতিৰোধ কৰিব পৰা যিকোনো বস্তুতকৈ সি নিজে বহুগুণে বেছি ভয়ানক –

“There is no danger it can prevent which is greater that it itself. For every living thing the main danger consists in losing itself. Unfreedom is therefore the real deadly peril for men. Leaving aside the ethical consequences for the moment, keep in mind that you could not enjoy the advantage of a free press without tolerating its inconveniences. You could not pluck the rose without its thorns! And what do you lose in losing a free press?

“. . . It [a free press] is the intellectual mirror in which a people beholds itself, and self-examination is the first condition of wisdom. It is the public spirit which can be spread to every cottage more cheaply than can material gas. It is universal, omnipresent, omniscient. It is the ideal world which springs unceasingly out of the actual world and then, ever enriched in spirit, flows back into it, to animate it anew.”

উচ্ছ্বাসপূৰ্ণ ভাষাটো যদি আওকাণ কৰা যায় তেন্তে দেখা যাব যে ইয়াত মাৰ্ক্সে পৰিণামৰ ধাৰণাটো পুনৰ্গঠন কৰিছে – কেৱল তাৎক্ষণিক ৰাজনৈতিক দিশৰপৰাই নহয়, বৰং মানৱ চেতনাৰ দীৰ্ঘম্যাদী উন্নতি বা সমৃদ্ধিৰ দিশৰপৰাও।

অতিকে পৰিহাসৰ বিষয় এয়ে যে “পৰিণামে উপায়ক ন্যায্য প্ৰতিপন্ন কৰে” বোলা যেছুইট মতবাদটো মাৰ্ক্সৰ ওপৰত খাড়াই খাড়াই আৰোপ কৰা সঘনে দেখিবলৈ পোৱা যায়। এনেধৰণৰ স্থূলতা মাৰ্ক্সৰ ৰচনাৱলীৰ ক’তোৱেই পাবলৈ নাই। এই ক্ষেত্ৰত মাৰ্ক্সৰ অৱস্থান স্পষ্ট কৰিবলৈ আৰু এটা সৰু উদাহৰণ দিব পাৰি। ১৮৫২ চনত কৰা এটা তীৰ্যক মন্তব্যত তেওঁ কৈছে এনেদৰে – এ. ৰিউজে ভাবে যে “he has the right to allow himself every kind of base action because he knows that his baseness springs from honest motives.” (পৃ. ৫৪)

(সমাপ্ত। ১৮-০৬-২০১৬)

সম্পূৰ্ণ ‘চেন্সৰ আৰু মাৰ্ক্স’ লেখাটো পি ডি এফ ৰূপত পঢ়িবলৈ ইয়াত ক্লিক কৰক