চেন্সৰ আৰু মাৰ্ক্স : ২

স্বাধীনতাৰ অখণ্ড ৰূপ

সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰশ্নটোক কেন্দ্ৰ কৰি ডায়েটত যিসমূহ বিতৰ্ক হৈছিল সেইসমূহৰ বিশ্লেষণ আগ বঢ়াই মাৰ্ক্সে বিতৰ্কৰত বক্তাসকলে প্ৰতিনিধিত্ব কৰা শ্ৰেণীসমূহৰ চৰিত্ৰৰ প্ৰতি দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিছে। যেতিয়া ৰাজকুমাৰসকল, ভূসম্পত্তিশালী ভদ্ৰসমাজ আৰু নগৰীয়া বুৰ্জোৱা শ্ৰেণীৰ বক্তাসকলে সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাক আক্ৰমণ কৰিছিল – তেতিয়া সেই আক্ৰমণ বক্তা ব্যক্তিসকলে কৰা নাছিল, বৰঞ্চ তেওঁলোকে প্ৰতিনিধিত্ব কৰা শ্ৰেণীসমূহেহে কৰিছিল। তেনেহ’লে এই বিতৰ্কসমূহৰ বাদে আন কিহে ইয়াতকৈ অধিক বিশ্বাসযোগ্য ৰূপত ডায়েটৰ প্ৰকৃত চৰিত্ৰ প্ৰতিফলিত কৰিব পাৰিব? তেওঁ লিখিছে –

“It is in the opposition to freedom in general that the spirit of a particular shere of people, the individual interest of a specific class, the natural one-sidedness of its character, manifests itself most crudely and harshly, and shows its teeth, so to speak.”

সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতা হ’ল এটা বিশেষ দিশ মাত্ৰ, ই সকলো সমস্যাৰ সমাধান কৰিব নোৱাৰে। ই স্বয়ং কোনো পূৰ্ণাংগ বস্তু নহয়, আৰু সেয়ে ই অকলে পূৰ্ণাংগতা দান কৰিবও নোৱাৰে। কিন্তু সোঁপন্থীসকলে সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ ৰূপত যিটোৰ বিৰুদ্ধে থিয় দিছে সেয়া হ’ল মানৱ স্বাধীনতা (“argues against in freedom of the press is human freedom”)। কিয়নো কোনো এবিধ গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰৰ ওপৰত আক্ৰমণ কৰা মানেই সকলোধৰণৰ গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰৰ ওপৰত আক্ৰমণ কৰা। এইখিনি মুহূৰ্তক ‘ৰেইনিশ্চ্ জেইটুং’-অৰ ৰচনাখনৰ শীৰ্ষবিন্দু বুলি অভিহিত কৰিব পাৰি –

“. . . with the lack of freedom of the press, all other freedoms become illusory. Every form of freedom conditions the others, just as every bodily member affects every other. Every time one form of freedom is rejected, it is freedom that is rejected and deprived of any semblance of life; after that, pure chance will decide just what will be the butt of unfreedom’s overweening power. Unfreedom then becomes the rule, and freedom an exception to chance and arbitrariness. Thus there is nothing more topsy-turvy than to believe, when it is a question of a special existence-form of freedom, that this is a special question. It is the general question within a special sphere. Freedom remains freedom, whether it expresses itself in printer’s ink or land or conscience or a political assembly. . . . Thus the Sixth Rhenish Diet condemned itself in uttering its condemnation of the press.”

উদাৰতাবাদী অৱস্থানৰ প্ৰত্যাখ্যান

আমি ইতিমধ্যে কৈ আহিছো যে মাৰ্ক্সে এজন উদাৰ গণতন্ত্ৰবাদী হিচাপেই ৰাজনৈতিক জীৱনৰ আৰম্ভণি কৰিছিল। কিন্তু আৰম্ভণিৰেপৰাই তেওঁ তাৰ চূড়ান্ত বাঁওপন্থী পথটোহে গ্ৰহণ কৰিছিল; কেৱল সিমানেই নহয়, তাক তেওঁ মুকলিকৈ আক্ৰমণো কৰিছিল।

তেওঁৰ চেন্সৰশ্বিপ সম্পৰ্কীয় জানুৱাৰি মাহৰ ৰচনাখনতে তেওঁ উদাৰতাবাদীসকলৰ মৌলিক দৃষ্টিভংগীক সমালোচনা কৰিছিল। তেওঁ লিখিছিল যে চেন্সৰশ্বিপৰ ক্ষেত্ৰত নীতি-নিয়মবিলাক বা কৰ্মচাৰীসকলৰ সংস্কাৰ সাধন কৰি কোনো লাভ নাই, কাৰণ “in the essence of censorship lies a basic defect which no law can correct.” গতিকে চেন্সৰশ্বিপৰ ব্যৱস্থাটোক আক্ৰমণ নকৰি ব্যক্তিসকলক, চেন্সৰসকলক আক্ৰমণ কৰাটো ভুল। “It is this kind of pseudo-liberalism from which concessions are squeezed, to sacrifice individual persons, the tools, but maintain the heart of the matter, the institution.” সেইবাবে, চেন্সৰশ্বিপৰ সমস্যাটোৰ প্ৰকৃত ৰেডিকেল সমাধান হ’ল চেন্সৰশ্বিপৰ বিলোপ সাধন; কিয়নো ব্যৱস্থাটোৱেই হ’ল গণ্ডগোলীয়া।

ডায়েটৰ বিতৰ্ক সম্পৰ্কীয় ৰচনাখনত মাৰ্ক্সে স্বাধীনতাৰ উদাৰতাবাদী সমৰ্থকসকলৰ চৰিত্ৰ শ্লেষাত্মকভাৱে দাঙি ধৰিছে। সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ বিৰোধীসকলৰে ভাল – তেওঁলোকে এক গভীৰ পক্ষপাতিতাৰে বিতৰ্ক কৰিছিল আৰু সেইটোৱে তেওঁলোকক বিষয়টো সম্পৰ্কত এক প্ৰকৃত অৱস্থান প্ৰদান কৰিছিল। কিন্তু তাৰ বিপৰীতে সমৰ্থকসকলৰ –

“have no real relationship to what they are defending. They have never felt the need for freedom of the press. For them it is an intellectual thing, in which the heart has no place. For them it is an ‘exotic’ plant, which they are concerned with simply as ‘hobbyists’.”

সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ সৈতে তেওঁলোকৰ কোনো গভীৰ সম্পৰ্ক নাই, আৰু সেইবাবে তেওঁলোকে তাক উপযুক্তভাৱে সুৰক্ষা দিবলৈও সক্ষম হোৱা নাই। এজন নগৰীয়া বক্তাই বিষয়টোক এক খাৰাংখাচ ব্যৱসায়ীসুলভ দৃষ্টিকোণৰপৰা ব্যাখ্যা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। বক্তাজনৰ পোনপটীয়া-মূৰ্ত চিন্তাৰ সৈতে উদাৰতাবাদী বুদ্ধিজীৱীসকলৰ অস্পষ্ট-বিমূৰ্ত সাধাৰণীকৰণবিলাকৰ তুলনা কৰি মাৰ্ক্সে আৰু কৈছে –

“. . . we must recognize the unconditional advantage he has over the rambling and shambling argumentation lacking any standpoint which is put forward by those German liberals who think they are honoring freedom when they transport it into the starry heaven of the imagination instead of the solid ground of reality. It is to these theoriticians of the imagination, these sentimental enthuisiasts, who shun any contact between their ideal and vulgar reality as a profanation, that we Germans partly owe the fact that freedom has upto now remained a thing of the imagination and sentimentalism.”

“The Germans are in general inclined to sentimentalities and extravagances; they have a fondness for music out of the blue. . . . Out of pure respect for ideas, they do not put them into practice. They devote a cult of worship to them, but they do not cultivate them. The speaker’s method, therefore, seems to be suitable one to familiarize the German with his ideas, to show him that involved here are not remote matters but his immediate interests, to translate the language of gods into the language of men.”

ৰচনাখনৰ শেষৰপিনে মাৰ্ক্সে উদাৰতাবাদীসকলক সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰত্যাখ্যান কৰিছে। সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ বিৰোধীসকল আৰু সমৰ্থকসকলৰ মাজত সাৰমৰ্মৰ পিনৰপৰা কোনো পাৰ্থক্য নাই, যদি পাৰ্থক্য আছে সেয়া হ’ল মাত্ৰ প্ৰৱণতাৰহে।

“. . . Some want the priviledge for the government alone; some want a complete censorship, others only a half censorship; some want three-eights of freedom of the press, others none at all. God protect me from my friends!”

দুই-এটা ব্যতিক্ৰমৰ কথা চমুকৈ উল্লেখ কৰি মাৰ্ক্সে লিখিছে যে ডায়েটৰ বিতৰ্কলানিয়ে সামগ্ৰিকভাৱে এক ‘বিষণ্ণতা আৰু অসুস্থতাবোধ’ৰ ভাবহে জগাই তোলে। বিতৰ্কলানি পাকঘূৰণি খাই আছিল “between the willful callousness of priviledge and the natural impotence of a half-liberalism.”

গণতন্ত্ৰৰ বুৰ্জোৱা ধাৰণাৰ প্ৰত্যাখ্যান

বুৰ্জোৱা-গণতান্ত্ৰিক ফ্ৰেমৱৰ্কৰ ভিতৰত থাকিয়ে মাৰ্ক্সৰ চিন্তাৰ আৰম্ভণি ঘটিছিল যদিও পোন প্ৰথমেই তেওঁ মুক্ত সংবাদপত্ৰৰ ইছ্যুত গণতন্ত্ৰ সম্পৰ্কীয় বুৰ্জোৱা ধাৰণাৰ ওপৰত আক্ৰমণ চলাইছিল। ‘ৰেইনিশ্চ্ জেইটুং’-অৰ ৰচনাখনত ডায়েটৰ তিনিজন বক্তাৰ আলোচনা প্ৰসংগত এইটো স্পষ্ট হৈ উঠিছে।

ভূসম্পত্তিশালী ভদ্ৰসমাজৰ বক্তাজনে ফ্ৰান্সত সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ পৰিণামসমূহ কেনেধৰণৰ হৈছে সেইটো সোঁৱৰাই দিছে। তাৰ প্ৰত্যুত্তৰ হিচাপে মাৰ্ক্সে ফ্ৰান্সত সংবাদপত্ৰৰ প্ৰকাশকসকলে বণ্ড হিচাপে চৰকাৰৰ ওচৰত বৃহৎ পৰিমাণৰ ছিকিউৰিটি-মানি জমা দিবলগা হোৱাৰ কথালৈ আঙুলিয়াই দিছে। গতিকে ফৰাচী সংবাদপত্ৰও সিমান মুক্ত নহয়। তাত বৌদ্ধিক চেন্সৰশ্বিপ নাথাকিলে কি হ’ল? বৃহৎ ছিকিউৰিটি-মানিৰ ৰূপত বস্তুগত চেন্সৰশ্বিপ আছে। এই ব্যৱস্থাই সংবাদপত্ৰক বৃহদায়তন ব্যৱসায়িক ক্ষেত্ৰখনৰ সৈতে সাঙোৰ খুৱাই পেলাইছে। যিহেতু বৃহদায়তন ব্যৱসায়িক ক্ষেত্ৰখন বৃহৎ চহৰসমূহতে সীমাবদ্ধ, সেইবাবে ফৰাচী সংবাদপত্ৰও কেইখনমান ঠাইতে সীমাবদ্ধ হৈ পৰিছে। গতিকে প্ৰশ্ন হয় – “. . . if material power concentrated in few places has a diabolical effect, how can it be otherwise with intellectual power?”

নগৰীয়া বুৰ্জোৱাজিৰ প্ৰতিনিধিজনৰ কথা মাৰ্ক্সে বিদ্ৰূপেৰে সৈতে উল্লেখ কৰিছে। প্ৰতিনিধিজনে কৈছে যে সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতা হ’ল এটা ভাল বস্তু, যেতিয়ালৈকে বেয়া মানুহ কিছুমানে আহি খেলিমেলি নকৰে। মাৰ্ক্সে এইটো এটা বুৰ্জোৱা মন্তব্য বুলি কৈছে, আৰু প্ৰতিনিধিজনৰ আন কিছুমান একেধৰণৰ ফিলিষ্টাইন সাধাৰণীকৰণো উল্লেখ কৰিছে। কিন্তু মাৰ্ক্সৰ সমালোচনাৰ ঘাই লক্ষ্য হ’ল সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাৰ তথাকথিত সমৰ্থকসকলে গ্ৰহণ কৰা প্ৰস্তাৱটো। তেওঁৰ মতে, উক্ত প্ৰস্তাৱটোৰ প্ৰকৃত চৰিত্ৰটো এনেধৰণৰ –

“The proposer wants the freedom of the press-business not to be excluded from the general freedom of business . . . ‘The labors of arms and legs are free, but those of the head are put under tutelage. . . ‘”

অৰ্থাৎ, সংবাদপত্ৰৰ স্বাধীনতাক ‘ব্যৱসায়ৰ স্বাধীনতা’ৰ মাজত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে। কিন্তু সেই কৰাৰ মানে হ’ল এটা মহাকায় দানৱক পিগমিৰ ঘৰৰ ভিতৰত সুমুৱাবলৈ চেষ্টা কৰা। প্ৰতিবিধ স্বাধীনতাই (সংবাদপত্ৰ, আদালত, ধৰ্ম, ব্যৱসায় আদি যিহৰে নহওক) হ’ল নিজৰ গুণেৰেই স্বাধীনতা, যিটোহঁত একে সময়তে স্বাধীনতাৰ সামগ্ৰিক ব্যৱস্থাৰো একো একোটা অংশ।

“To put freedom of the press in a class under freedom of business is to defend it while killing it in the course of the defense; for do I not abolish the freedom of a character when I demand that it be free in the same way another character is? Your freedom is not my freedom, cries the press to business. I will obey the laws of my sphere as you do the laws of yours. To be free in your way is to me identical with unfreedom, just as the cabinetmaker would hardly feel pleased if he demanded freedom to carry on his trade and was given freedom to philosophize as an equivalent.”

গতিকে মাৰ্ক্সে সংবাদপত্ৰক এক ব্যৱসায়লৈ অৱনমিত হোৱাটোৰ বিৰোধিতা কৰিছে, যিটোৱে সংবাদপত্ৰৰ উচ্চ চৰিত্ৰক কলুষিত কৰিব। অন্য অৰ্থত তেওঁৰ যুক্তিটো হ’ল এই যে গণতান্ত্ৰিক অধিকাৰসমূহক বুৰ্জোৱাজিৰ স্বাৰ্থ ত্বৰান্বিত কৰাৰ নিছক সঁজুলিলৈ অৱনমিত কৰিবলৈ দিব নোৱাৰি। (আগলৈ)

(১৪-০৬-২০১৬)